Spis treści
Polska będzie największym beneficjentem Społecznego Funduszu Klimatycznego, który ma zacząć działać już za dwa lata. To instrument wprowadzony z powodu objęcia transportu i budownictwa unijnym system handlu prawami do emisji gazów cieplarnianych ( ETS 2) . Od przyszłego roku sektory te będą musiały monitorować i raportować swoje emisje dwutlenku węgla. Dwa lata później zaczną kupować uprawnienia do emisji na aukcjach. To przełoży się na wzrost kosztów paliw w transporcie oraz kosztów ogrzewania budynków gazem i węglem.
Jednocześnie, dla łagodzenia kosztów wprowadzenia ETS 2, dyrektywa ustanawia Społeczny Fundusz Klimatyczny. Ma m.in bezpośrednio wspierać gospodarstwa domowe doświadczające ubóstwa energetycznego lub transportowego. Aby sięgnąć po pieniądze z SFK państwa członkowskie muszą przedstawić Krajowe Plany Społeczno-Klimatyczne. Polski rząd jest dopiero na początku tej ścieżki. Najbliższe miesiące będą więc kluczowe w podejmowaniu decyzji o tym, a jaki sposób pieniądze te zostaną podzielone, wydane i jakie mają przynieść efekty.
MRiT w ostatnich dniach zakończył procedurę rozeznania rynku mającą na celu wstępną weryfikację kosztów oraz możliwości zlecenia (w ramach procedury zamówienia publicznego) opracowania projektu i założeń realizacyjnych Krajowego Planu Społecznego-Klimatycznego. W chwili obecnej nie jest możliwe wskazanie ostatecznego terminu konsultacji publicznych przedmiotowego dokumentu. Podobna procedura zakończyła się w kwestii opracowania Krajowego Planu Renowacji Budynków – uzyskaliśmy odpowiedź z Ministerstwa Rozwoju i Technologii.
– Zgodnie z dyrektywą plany powinny trafić do Komisji do końca czerwca przyszłego roku, nawet jeśli państwa się trochę spóźnią, to i tak nie powinno to wiele zmienić, bo Komisja będzie miała rok na ich ocenę – mówi nam jeden z urzędników.
Czas na ETS 2
System ETS2 nie obejmie bezpośrednio końcowych użytkowników paliw, ale ich dostawców. Pierwsze koszty umorzenia uprawnień do emisji CO2 dostawcy paliw, w tym gazu i węgla, poniosą w 2028 roku za emisje z 2027 roku. Ze względu na sytuację na rynku paliw ETS 2 może też zostać przełożony o rok.
Szereg rozwiązań ma zapewnić „płynny start” ETS 2. Po pierwsze, większy wolumen uprawnień trafi na aukcje w 2027 roku w celu zapewnienia płynności rynkowej. ETS 2 będzie funkcjonował z rezerwą stabilności rynkowej. Zapowiedziano działania interwencyjne, gdy cena uprawnień zacznie za szybko wzrastać i gdy średnia cena przekroczy w dwóch kolejnych miesiącach 45 euro (indeksowane inflacją). Ten bezpieczny limit cenowy będzie utrzymany co najmniej trzy lata. To ważne, bo w ETS 2 narzucono ambitną ścieżkę redukcji emisji, już od 2024 roku, co przełoży się na liczbę dostępnych uprawnień na aukcjach.
Uprawnienia w ramach systemu ETS 2 będą sprzedawane wyłącznie na aukcjach i nie będą wymienialne na te w istniejącym systemie ETS. Dochody z aukcji zasilą Społeczny Fundusz Klimatyczny, ale tylko do ustalonego limitu. Budżet SFK w latach 2026-32 wyniesie maksymalnie 65 mld euro, albo 54,6 mld euro w przypadku opóźnienia ETS 2 o rok. Do tego państwa członkowskie muszą dołożyć 25 proc. wkładu własnego do SFK. Trzeba pamiętać, że dochody z aukcji uprawnień trafiają do budżetu państw członkowskich i powinny zostać wydane na cele związane z klimatem i energią.
Polska otrzyma najwięcej ze wszystkich państw UE – 17,6 proc. całej puli środków, co wraz z wkładem krajowym daje ponad 15 mld euro do końca 2032 roku. Nie można jednak zapomnieć, że tak wysoka kwota wynika z dużych emisji w sektorze transportu i budownictwa oraz ubóstwa społeczeństwa.
Tylko część budżetu SFK może pójść tymczasowo na bezpośrednio na wsparcie dochodów osób dotkniętych ubóstwem energetycznym i ubóstwem transportowym. Większość powinna trafić na inwestycje w efektywność energetyczną i renowację budynków, integrację energii z OZE, dekarbonizację ogrzewania, dostępny transport publiczny oraz zeroemisyjne i niskoemisyjne pojazdy.
Ubóstwo energetyczne i transportowe
Problem dotyczyć może zakresu wsparcia. Badania nad ubóstwem energetycznym prowadzono wielokrotnie w ostatnich latach i w zależności od przyjętej definicji zmienia się liczba ludności dotkniętej tym problemem.
Czytaj także: Dopłaty do ogrzewania: wspierajmy tych, którzy najbardziej tego potrzebują
Ubóstwo energetyczne to sytuacja, w której gospodarstwa domowe nie mają dostępu do podstawowych usług energetycznych, które stanowią podstawę godnego poziomu życia i zdrowia, takich jak odpowiedni poziom ciepła dzięki ogrzewaniu, chłodzeniu w przypadku wzrostu temperatury, oświetlenie i energia do zasilania urządzeń. W przeprowadzonym w 2021 r. w całej Unii badaniu około 34 miliony Europejczyków, czyli blisko 6,9 % populacji Unii, stwierdziło, że nie stać ich na wystarczające ogrzanie swoich domów – stwierdza rozporządzenie ustanawiające SFK.
Krajowy poziom ubóstwa energetycznego raportowany przez GUS mierzony jest za pomocą wskaźników takich jak 2M i LIHC, uwzględniające stosunek wydatków na cele energetyczne do dochodów. Przy określaniu poziomu ubóstwa bierze się po uwagę niewystarczający komfort cieplny (thermal), nieterminowe regulowanie rachunków za energię (bills), problemy ze stanem budynku (leaks).
Bazując na wskaźnikach uwzględniających zarówno wysokość dochodu, jak i poziom wydatków na cele energetyczne (LIHC i 2M), udział gospodarstw domowych ubogich energetycznie w 2020 roku w Polsce wyniósł od 10 do 17%. – wskazuje z kolei WISE Europa w raporcie krajowym „Badanie wpływu EU ETS 2 na dobrobyt gospodarstw domowych w Polsce w kontekście ubóstwa energetycznego i transportowego – rekomendacje do planu społeczno-klimatycznego”.
Wise Europa podaje koszty ponoszone na zakup energii i paliw do celów grzewczych w przybliżeniu na 10 proc. całkowitych wydatków gospodarstw domowych, przy czym dla najuboższych jest to 13 proc. Natomiast koszty na zakup paliw transportowych stanowią ok. 5 proc. w dochodach, ale wyższe są u najbogatszych Polaków.
Czytaj także: Zamrożenie cen prądu, gazu i ogrzewania. 15 mld zł wyłoży Orlen
Tu więc zaczynają się prawdziwe schody przy określeniu ubóstwa transportowego, do tej pory pojęcia nieznanego w polskim prawie. Zgodnie z unijnym rozporządzeniem, oznacza ono niezdolność osób i gospodarstw domowych do pokrycia kosztów transportu prywatnego lub publicznego lub trudności w tym zakresie lub brak dostępu lub ograniczony dostęp dla tych osób lub gospodarstw domowych do transportu niezbędnego, by mieli oni dostęp do podstawowych usług i czynności społeczno-gospodarczych, z uwzględnieniem kontekstu krajowego i przestrzennego.
Domowe wampiry energetyczne
ETS 2 ma stanowić bodziec rynkowy dla inwestycji w renowację budynków i niskoemisyjną komunikację, by zmniejszyć emisje CO2 w transporcie i sektorze budownictwa. – Połowa Polek i Polaków mieszka w domach jednorodzinnych, a 90 proc. budynków w Polsce to domy jednorodzinne. Większość budynków wielorodzinnych już została poddana renowacji i przewiduje się, że koło 1/3 z ponad 500 tys. budynków tej kategorii wciąż czeka termomodernizacja. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że budynków jednorodzinnych jest ponad 5,6 mln to wynika z tego, że głównym wyzwaniem będą właśnie budynki w tego typu – ocenia Justyna Glusman, dyrektor generalna Stowarzyszenia Fala Renowacji.
Przypomina, że większość budynków w Polsce zostało zbudowanych przed rokiem 1980, a więc także w słabym standardzie energetycznym, gdyż w tych czasach nie było restrykcyjnych norm dotyczących efektywności energetycznej. Uwaga władz powinna więc być skierowana właśnie na te budynki.
– Do Polski już spływają i jeszcze większym strumieniem będą płynąć środki na dekarbonizację sektora budynków. Społeczny Fundusz Klimatyczny, z którego będziemy korzystać od 2026, to środki na pomoc dla najuboższych, w tym osób zagrożonych lub już w sytuacji ubóstwa energetycznego. Co najmniej połowa powinna tych pieniędzy, a więc ponad 30 mld zł zostać przeznaczona na budynki mieszkalne. Z kolei wsparcie na remonty budynków publicznych przewidziano w Krajowym Programie Odbudowy oraz innych funduszach unijnych, np. FENiKS. Musimy zadbać o to, aby wydać je w taki sposób, aby trwale rozwiązać problemy społeczne związane ze zjawiskiem ubóstwa energetycznego, poprawić funkcjonowanie polskich miast i miasteczek, których władze nie mają funduszy na renowację budynków w najgorszym stanie technicznym, jednocześnie realizując program dekarbonizacji sektora budynków – wylicza Justyna Glusman.
Polska będzie dopłacać do węgla?
Czytaj także: Jaka przyszłość czeka ogrzewanie węglem i gazem w Polsce
W Polsce odchodzenie od ogrzewania domów węglem następuje powoli, natomiast przybywa nadal budynków ogrzewanych gazem. Około 4 mln gospodarstw domowych w Polsce stosowało do ogrzewania węgiel i zgłosiło się po dodatek węglowy, natomiast 3,4 mln odbiorców wykorzystuje gaz do ogrzewania.
Dodatkowe koszty związane z EU ETS 2, wynikające przede wszystkim z emisji CO2 ze spalania węgla kamiennego, wpłyną na mniej
zamożne gospodarstwa, najbardziej na mieszkańców wsi i mniejszych miejscowości, dla których spadek dobrobytu może wynieść od około 3 do ponad 3,5% – szacuje Wise Europa (przy jednak wysokiej cenie uprawnień 700 euro/t i bez uwzględnienia programów pomocowych).
Wydatków na cele grzewcze nie da się znacząco ograniczyć bez termomodernizacji lub zmiany źródła ogrzewania, a na wykonanie tych inwestycji potrzeba czasu oraz środków finansowych. Oznacza to, że gospodarstwa ubogie, szczególnie narażone na negatywne skutki EU ETS 2, mogą początkowo wymagać wsparcia bezpośredniego, które złagodzi gwałtowny wzrost cen nośników energii – ocenia Wise Europa.
Raport ocena, że gdyby środki z krajowego planu społeczno-klimatycznego przeznaczyć na wsparcie bezpośrednie jedynie na pomoc skierowaną do wybranych, najuboższych gospodarstw domowych, to pomimo wprowadzenia nowego systemu, ich sytuacja poprawi się.
