Spis treści
Encyklopedia Zarządzania definiuje rynek jako mechanizm koordynujący zachowania nabywców i sprzedawców, uczestniczących w procesie wymiany dóbr oraz usług. Rynek właściwy jest to z kolei rynek właściwy produktowo i geograficznie. Od strony produktowej jest to rynek danego produktu, którym są określone dobra lub usługi. Mimo, iż istnieją różne rynki, ich funkcja ekonomiczna jest taka sama tj. określenie ceny, przy której wielkość zapotrzebowania na dany produkt (popyt) zrównuje się z ilością tego produktu oferowanego do sprzedaży (podaż). Są oczywiście różnice organizacyjne związane z wymianą zachodzącą na danym rynku. Na niektórych rynkach wymiana ta ma charakter bezpośredni, a na niektórych rynkach wymagana jest obecność pośredników, którzy dokonują transakcji w imieniu swoich klientów (giełda). Ceny produktów podlegających wymianie rynkowej pozostają w ścisłym związku z popytem i podażą, zaś model popytu i podaży pozwala zrozumieć zasady działania rynku.
Niewidzialna ręka Adama Smitha
Mechanizm rynkowy nierozerwalnie związany z gospodarką rynkową opisują obiektywne i niezależne od woli człowieka prawa związane z prawami ekonomii. Obiektywny charakter tych praw podkreślił Adam Smith szkocki myśliciel doby oświecenia w swojej pracy Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776) wskazując, że działanie mechanizmu rynkowego można porównać do działania tzw. niewidzialnej ręki. Metafora ta ilustruje bezosobowy charakter procesów rynkowych. Jest metaforą sił, które poruszają gospodarką wolnorynkową, których skutkiem jest pożądany społecznie efekt w postaci optymalnej realizacji interesu społeczeństwa jako całości. Pojęcie niewidzialnej ręki rynku jest silnie związane z tzw. leseferyzmem tj. doktryną ekonomiczną sformułowaną we Francji w XVIII wieku przez fizjokratów, zgodnie z którą działalność gospodarcza powinna być oparta na wolności, a państwo powinno powstrzymać się od ingerencji w sferę ekonomiczną.
Podsumowując, metafora niewidzialnej ręki rynku zawiera w sobie dwie zasadnicze idee tj. po pierwsze dobrowolne transakcje na wolnym rynku przynoszą niezamierzone i powszechne korzyści. Po drugie, korzyści te są większe niż korzyści z regulowanej, planowanej gospodarki.
Mechanizm rynkowy a konkurencja
Mechanizm rynkowy jest ściśle związany z mechanizmem konkurencji. Nie ma jednej definicji konkurencji, niemniej odwołując się ponownie do encyklopedii zarządzania konkurencja jest definiowana jako proces, w którym podmioty rynkowe konkurują (rywalizują) ze sobą w zawieraniu transakcji rynkowych, poprzez przedstawianie korzystniejszej od innych podmiotów oferty rynkowej dla zrealizowania swoich interesów. Podstawowymi wyznacznikami konkurencyjności określonego produktu jest przede wszystkim jego cena oraz jakość, które definiują korzyść, jaką ma odnieść nabywca danego produktu z zawarcia transakcji jego nabycia. Oferta, która wygrywa ma być bowiem ofertą najkorzystniejszą. Konsekwentnie, jeżeli oferty składane przez różnych sprzedawców są jednakowe w zakresie ceny i jakości, żadna oferta nie może być uznana w stosunku do innych ofert za korzystniejszą. Wszystkie oferty są jednakowo korzystne, a zatem nie jest spełniona przesłanka przedmiotowa konkurencji.
Najkorzystniejsza oferta
Przepisy kodeksu cywilnego nie wskazują żadnych kryteriów wyboru, którymi powinien kierować się podmiot zainteresowany zawarciem umowy z innym podmiotem, którego świadczenie ma polegać na dostarczeniu określonego towaru lub usługi. W przepisach kodeksu cywilnego dotyczących przetargu jest jedynie mowa, iż organizator przetargu powinien określić i udostępnić uczestnikom warunki przetargu, a oferent powinien złożyć ofertę odpowiadającą warunkom przetargu. Niemniej jednak zważywszy na podstawą funkcję przetargu prywatnego, jaką jest optymalizacja wydatków organizatora przetargu na realizację zamówienia, nie ulega wątpliwości, że cena będzie podstawowym kryterium wyboru najkorzystniejszej oferty za realizację zamówienia.
W przypadku przetargu publicznego przepisy są dużo bardziej klarowne. Stosownie do brzmienia art. 2 pkt 5 tzw. starej ustawy Prawo zamówień publicznych obowiązującej do 31 grudnia 2020 r. przez najkorzystniejszą ofertę należy rozumieć ofertę, która przedstawia najlepszy bilans ceny lub kosztu do innych kryteriów odnoszących się do przedmiotu zamówienia albo z najniższą ceną lub kosztem, jeżeli jedynym kryterium oceny jest cena lub koszt.
Zakazane jest zatem stosowanie przez zamawiającego jako kryterium oceny ofert kryteriów podmiotowych tj. odnoszących się do właściwości wykonawcy, co wprost potwierdza art. 91 ust. 3 PZP. Jeszcze bardziej precyzyjne są przepisy nowej ustawy Prawo zamówień publicznych obowiązującej od 1 stycznia 2021 r. Stosownie do brzmienia art. 204 ust. 1 tej ustawy „Zamawiający wybiera najkorzystniejszą ofertę, która przedstawia najkorzystniejszy bilans ceny lub kosztu oraz kryteriów jakościowych, odnoszących się do przedmiotu zamówienia”.
Treść tego przepisu wskazuje jasno, że zamawiający decydujący o wyborze najkorzystniejszej oferty musi kierować się kryterium ceny lub jakości nabywanego produktu. Jeżeli zatem cena oraz jakość produktu oferowanego zamawiającemu przez różnych sprzedawców jest taka sama z przyczyn dotyczących jego właściwości oraz obowiązujących przepisów prawa, wówczas zamawiający decydując się na zawarcie umowy z danym sprzedawcą nie odnosi żadnej korzyści z wyboru danego sprzedawcy. Tym samym wybór taki nie jest wynikiem mechanizmu konkurencji produktowej, a z kolei konkurencja w oparciu o cechy podmiotowe oferenta jest zakazana.
Ciepło systemowe jako produkt na rynku niekonkurencyjnym
Ciepło systemowe, to inaczej energia cieplna dostarczana jego odbiorcom z wykorzystaniem nośnika jakim jest woda lub para wodna za pośrednictwem infrastruktury przesyłowej. Jako produkt składa się z dwóch idealnie komplementarnych dóbr tj. ciepła produkowanego na potrzeby sieci ciepłowniczej oraz usługi jego dostarczenia do odbiory za pośrednictwem infrastruktury sieciowej. W praktyce, sprzedaż ciepła systemowego do odbiorcy końcowego może prowadzić wytwórca ciepła lub jego dostawca (dystrybutor), przy czym zgodnie z art. 5a ust.3 ustawy Prawo energetyczne tylko dystrybutor ma obowiązek prowadzenia takiej sprzedaży. Przepis ten potwierdza, że sprzedawcą naturalnym ciepła systemowego jest zatem dystrybutor, nie zaś wytwórca ciepła. Na rynkach ciepła systemowego, na których wytwarzanie ciepła i jego dostawa do odbiorcy końcowego jest w rękach jednego właściciela występuje tylko jeden sprzedawca ciepła systemowego.
Nie ma motywacji ekonomicznej do konkurencji
Na rynkach ciepła systemowego, na których wytwarzanie ciepła i jego dostawa do odbiorcy końcowego jest w rękach różnych właścicieli może (nie musi) występować dwóch sprzedawców, przy czym zawsze sprzedawcą naturalnym jest dystrybutor. Cechą specyficzną rynku ciepła systemowego jest to, że na tym rynku praktycznie nie występują inni sprzedawcy. Wynika to zarówno z właściwości ciepła systemowego jako produktu tzn. wszystkim odbiorcom sprzedawany jest ten sam produkt, o takiej samej jakości oraz o takiej samej cenie, co regulują przepisy prawa, ustalanej przez Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (Prezes URE), której składniki wynikają z decyzji Prezesa URE, a zatem do ceny tego produktu nie może być dodawana marża sprzedażowa. Bez takiej marży żaden potencjalny sprzedawca ciepła systemowego niebędący dystrybutorem lub wytwórcą produkującym ciepło na sieć dystrybutora nie ma żadnej motywacji ekonomicznej, żeby prowadzić taką sprzedaż, a tym samym wejść na rynek ciepła systemowego w jego segmencie sprzedażowym.
W konsekwencji na rynku ciepła systemowego nie działa niewidzialna ręka rynku, którą w gospodarce wolnorynkowej można utożsamiać z mechanizmem konkurencji rynkowej. Mechanizm konkurencji na tym rynku po prostu nie działa. W takiej sytuacji powstaje potrzeba jego zastąpienia działaniami regulatora, którym na tym rynku jest Prezes URE. Jego zadaniem w tym zakresie jest zapewnienie nabywcy ciepła systemowego możliwości nabycia tego produktu po odpowiedniej cenie oraz w odpowiedniej jakości uwzględniając fakt, że ciepło systemowe należy do kategorii dóbr użyteczności publicznej, a zatem każdy powinien mieć zapewniony dostęp do tego produktu, co dotyczy również dostępności w rozumieniu ekonomicznym.
Konkurencyjność ciepła systemowego wobec indywidualnych źródeł ciepła
Ciepło systemowe nie jest jedynym dostępnym sposobem zaopatrzenia w ciepło. Jest wiele innych sposobów na uzyskanie ciepła, choćby z domowych pieców, lokalnych kotłowni, czy ciepła pochodzącego z energii elektrycznej. Spośród wszystkich obecnie dostępnych źródeł ciepła, ciepło systemowe jest uważane za najtańsze, najbardziej ekologiczne oraz najbardziej komfortowe w użyciu przez odbiorcę końcowego.
Ciepło systemowe konkuruje zatem zarówno ceną, jak również jakością z indywidualnymi źródłami ciepła, w czym wyraża się jego atrakcyjność dla konsumenta zainteresowanego pozyskaniem dobra jakim jest szeroko rozumiane ciepło. Konkurencyjność ciepła systemowego wobec indywidualnych źródeł energii cieplnej uzasadnia zatem działania ze strony przedsiębiorców, których dobra tworzą ciepło systemowe, aby cena i jakość tego produktu była jak najbardziej korzystna dla konsumenta. Konkurencyjność tego produktu uzasadnia również podejmowane przez tych przedsiębiorców działań służących promowaniu ciepła systemowego. Praktyka występującą na różnych lokalnych rynkach ciepła systemowego dowodzi, że takie działania promocyjne są powszechne.
Ciepło systemowe jest więc konkurencyjne wobec indywidualnych źródeł energii cieplnej, przy jednoczesnym braku konkurencji na właściwym rynku ciepła systemowego.
Paweł Orlof – Prezes Zarządu, Dyrektor Generalny Veolia Energia Warszawa S.A.
