Zielona rewolucja: Jak społeczności energetyczne przekształcają regiony węglowe

Zielona przyszłość zaczyna się teraz

Dekarbonizacja regionów węglowych oznacza proces zmniejszania lub eliminowania emisji dwutlenku węgla w regionach, gdzie dominująca część gospodarki opiera się na wydobyciu i spalaniu węgla. Jest to kluczowy element szerszej strategii redukcji emisji gazów cieplarnianych i przeciwdziałania zmianom klimatycznym. Czystsze powietrze, zdrowsze życie i bezpieczna energetycznie przyszłość – to cele, do których dążymy.

Zobowiązania Porozumienia Paryskiego oraz ambitne cele Europejskiego Zielonego Ładu nakreślają ścieżkę do neutralności klimatycznej. Dekarbonizacja energochłonnych i wysokoemisyjnych sektorów gospodarki takich jak górnictwo jest zatem niezbędnym działaniem na drodze do osiągnięcia tych ambitnych celów.

Polityka klimatyczna UE określa jasne kierunki działań na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej do roku 2050. Oznacza to dążenie do zrównoważenia emisji gazów cieplarnianych z ich absorpcją. Sektor energetyczny, jako jeden z głównych źródeł emisji CO₂, musi przejść głębokie zmiany, aby te cele mogły zostać osiągnięte.

Dekarbonizacja nie jest już wyborem, ale koniecznością

Ważnymi celami dekarbonizacji są poprawa jakości powietrza i ochrona zdrowia publicznego. Zanieczyszczenie powietrza spowodowane spalaniem węgla przyczynia się do chorób układu oddechowego, sercowo-naczyniowych i innych problemów zdrowotnych. Ponadto, sektor górnictwa i wydobycia jest jednym z najniebezpieczniejszych zawodów na świecie. Według danych GUS za 2022 r. ten sektor miał w Polsce najwyższy wskaźnik wypadkowości (Wykres 1).

Wykres 1. Poszkodowani w wypadkach przy pracy na 1000 pracujących według sekcji w 2022 r. (bez gospodarstw indywidualnych w rolnictwie). Źródło: GUS, Wypadki przy pracy w 2022 roku, data publ. 11.04.2023.

Nie da się ukryć, że działalność górnicza niesie za sobą szereg poważnych zagrożeń środowiskowych i geologicznych, które mają bezpośredni wpływ na ekosystemy i infrastrukturę. Wydobycie węgla w kopalniach głębinowych może prowadzić do tąpnięć, erozji terenu, a także zmian w poziomie wód gruntowych. W konsekwencji prowadzi to do szkód na powierzchni, niszcząc budynki i drogi (rys. 1), osuwisk (rys. 2) i przyspiesza tworzenie tzw. lejów krasowych. Działalność górnicza często prowadzi także do zanieczyszczenia gleb i wód metanem, metalami ciężkimi oraz innymi szkodliwymi substancjami.

Rys. 1. Przykłady zniszczenia budynków w Bytomiu wskutek osiadania terenu w wyniku długotrwałej działalności górniczej. Źródło: [online]

Rys. 2. Zapadlisko na miejskim cmentarzu w Trzebini na terenach byłej kopalni. Źródło: [online]  

Nie mniej ważnym aspektem jest bezpieczeństwo energetyczne. Dywersyfikacja źródeł energii poprzez zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w miksie energetycznym zmniejsza zależność od importowanych paliw kopalnych. Jest to zgodne z celami polityki energetycznej UE określonymi w traktatach, w tym w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).

Społeczności energetyczne: siła napędowa zmian

Ale co, jeśli istnieje sposób na zmianę narracji? Społeczności energetyczne to inicjatywy, które zasilają dekarbonizację „od dołu”, przekuwając lokalne zasoby w realne projekty zielonej energii. Przykładem mogą być inicjatywy w regionach takich jak Lausitz w Niemczech, gdzie po zakończeniu wydobycia węgla brunatnego, lokalne społeczności i władze skupiają się na rozwoju odnawialnych źródeł energii, w tym na promowaniu społeczności energetycznych (kooperatywa LausitzEnergie eG).

Innym przykładem jest region Asturii w Hiszpanii, który tradycyjnie był zależny od przemysłu węglowego. Tutaj również obserwujemy rozwój projektów opartych na energii odnawialnej, które są wspierane przez lokalne społeczności oraz inicjatywy publiczno-prywatne. Hiszpania, dzięki korzystnym regulacjom rządowym i finansowaniu z UE, staje się przykładem transformacji energetycznej z udziałem społeczności lokalnych.

Poprzez promowanie lokalnej produkcji i konsumpcji energii z nisko- i zeroemisyjnych źródeł energii, społeczności energetyczne przyczyniają się do zmniejszenia zależności od paliw kopalnych i redukcji emisji gazów cieplarnianych. Co więcej, przejście na energię odnawialną stymuluje zrównoważony rozwój gospodarczy i społeczny wspierając tworzenie nowych miejsc pracy i rozwój lokalnej gospodarki. Byli pracownicy sektora węglowego mogą znaleźć zatrudnienie w nowych projektach związanych z OZE, a wymagana wiedza i umiejętności nie stanowią znaczącej bariery dla ich przebranżowienia.

Śląsk na zielonym kursie

Śląsk, jako jeden z najbardziej uprzemysłowionych i węglowych regionów w Polsce, stoi przed szczególnymi wyzwaniami związanymi z dekarbonizacją, ale też unikalną szansą na transformację. Jednym z przykładów działań na Śląsku jest projekt społeczności energetycznej w Czernicy, który pokazuje, jak przez współpracę lokalnych przedsiębiorstw, mieszkańców i władz można tworzyć odnowioną, zieloną tkankę ekonomiczną. Inicjatywa ta demonstruje, jak społeczności energetyczne mogą przyczynić się do lokalnej dekarbonizacji, tworzenia miejsc pracy w nowych sektorach i poprawy jakości życia mieszkańców przez redukcję zanieczyszczenia powietrza.

Jednym z przykładów działań na Śląsku jest projekt społeczności energetycznej Śląski Klaster Energii. Jego założeniem jest współpraca przy realizacji projektów opartych na odnawialnych źródłach energii dla regionu, miast oraz spółek komunalnych. Projekt ten demonstruje, jak społeczności energetyczne mogą przyczynić się do lokalnej dekarbonizacji, tworzenia miejsc pracy dla dotychczasowych górników i poprawy jakości życia mieszkańców przez redukcję zanieczyszczenia powietrza.

Zielona przyszłość na wyciągnięcie ręki

Transformacja energetyczna to nie tylko wyzwanie, ale przede wszystkim szansa na zdrowsze, bezpieczniejsze i zielone jutro. Dekarbonizacja regionów węglowych, przy wsparciu społeczności energetycznych, pokazuje, że zmiana jest możliwa i może przynieść korzyści dla wszystkich. Społeczności energetyczne stanowią klucz do tej transformacji, demonstrując, że z dekarbonizacją wiążą się nie tylko wyzwania, ale i nowe, ekscytujące możliwości. Przykłady z całej Europy i Polski ilustrują, że transformacja energetyczna może być zarówno ekologicznie odpowiedzialna, jak i ekonomicznie korzystna.

Kluczem do sukcesu jest integracja działań na różnych poziomach i w różnych sektorach, aby zapewnić sprawiedliwą transformację, która uwzględnia potrzeby wszystkich społeczności, szczególnie tych najbardziej narażonych na negatywne skutki zmiany systemu energetycznego. Dekarbonizacja sektorów węglowych wymaga więc nie tylko inwestycji finansowych, ale także zaangażowania społecznego, politycznego i naukowego, aby przekształcić wyzwania klimatyczne w możliwości dla przyszłości.

—

Dr Anna Witkowska, WiseEuropa

This project has received funding from the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme under grant agreement No 884539.  The sole responsibility for the content of this article lies with the author and does not necessarily reflect the opinion of INEA or other EU agencies or bodies.